(18. A C) (19. B C) (20. C C) 21. D FERAL : F vel FP               532a

Est honor et tumulis, animas placare paternas,
     parvaque in exstructas munera ferre pyras.
parva petunt manes: pietas pro divite grata est               535
     munere; non avidos Styx habet ima deos.
tegula porrectis satis est velata coronis
     et sparsae fruges parcaque mica salis,
inque mero mollita Ceres violaeque solutae:
     haec habeat media testa relicta via.               540
nec maiora veto, sed et his placabilis umbra est:
     adde preces positis et sua verba focis.
hunc morem Aeneas, pietatis idoneus auctor,
     attulit in terras, iuste Latine, tuas.
ille patris Genio sollemnia dona ferebat:               545
     hinc populi ritus edidicere pios.
at quondam, dum longa gerunt pugnacibus armis
     bella, Parentales deseruere dies.
non impune fuit; nam dicitur omine ab isto
     Roma suburbanis incaluisse rogis.                550
vix equidem credo: bustis exisse feruntur
     et tacitae questi tempore noctis avi,
perque vias Urbis latosque ululasse per agros
     deformes animas, volgus inane, ferunt.
post ea praeteriti tumulis redduntur honores,               555
     prodigiisque venit funeribusque modus.
dum tamen haec fiunt, viduae cessate puellae:
     exspectet puros pinea taeda dies,
nec tibi, quae cupidae matura videbere matri,
     comat virgineas hasta recurva comas.               560
conde tuas, Hymenaee, faces, et ab ignibus atris
     aufer: habent alias maesta sepulcra faces.
di quoque templorum foribus celentur opertis,
     ture vacent arae stentque sine igne foci.
nunc animae tenues et corpora functa sepulcris               565
     errant, nunc posito pascitur umbra cibo.
nec tamen haec ultra, quam tot de mense supersint
     Luciferi, quot habent carmina nostra pedes.
hanc, quia iusta ferunt, dixere Feralia lucem;
     ultima placandis manibus illa dies.               570
Ecce anus in mediis residens annosa puellis
     sacra facit Tacitae (vix tamen ipsa tacet),
et digitis tria tura tribus sub limine ponit,
     qua brevis occultum mus sibi fecit iter:
tum cantata ligat cum fusco licia plumbo,               575
     et septem nigras versat in ore fabas,
quodque pice adstrinxit, quod acu traiecit aena,
     obsutum maenae torret in igne caput;
vina quoque instillat: vini quodcumque relictum est,
     aut ipsa aut comites, plus tamen ipsa, bibit.               580
'hostiles linguas inimicaque vinximus ora'
     dicit discedens ebriaque exit anus.
protinus a nobis quae sit dea Muta requires:
     disce per antiquos quae mihi nota senes.
Iuppiter, inmodico Iuturnae victus amore,               585
     multa tulit tanto non patienda deo:
illa modo in silvis inter coryleta latebat,
     nunc in cognatas desiliebat aquas.
convocat hic nymphas, Latium quaecumque tenebant,
     et iacit in medio talia verba choro:               590
'invidet ipsa sibi vitatque quod expedit illi
     vestra soror, summo iungere membra deo.
consulite ambobus: nam quae mea magna voluptas,
     utilitas vestrae magna sororis erit.
vos illi in prima fugienti obsistite ripa,               595
     ne sua fluminea corpora mergat aqua.'
dixerat; adnuerant nymphae Tiberinides omnes
     quaeque colunt thalamos, Ilia diva, tuos.
forte fuit Nais, Lara nomine; prima sed illi
     dicta bis antiquum syllaba nomen erat,               600
ex vitio positum. saepe illi dixerat Almo
     'nata, tene linguam': nec tamen illa tenet.
quae simul ac tetigit Iuturnae stagna sororis,
     'effuge' ait 'ripas', dicta refertque Iovis.
illa etiam Iunonem adiit, miserataque nuptas               605
     'Naida Iuturnam vir tuus' inquit 'amat.'
Iuppiter intumuit, quaque est non usa modeste
     eripit huic linguam, Mercuriumque vocat:
'duc hanc ad manes: locus ille silentibus aptus.
     nympha, sed infernae nympha paludis erit.'                610
iussa Iovis fiunt. accepit lucus euntes:
     dicitur illa duci tum placuisse deo.
vim parat hic, voltu pro verbis illa precatur,
     et frustra muto nititur ore loqui,
fitque gravis geminosque parit, qui compita servant               615
     et vigilant nostra semper in urbe Lares.

     22. E C               616a

Proxima cognati dixere Karistia kari,
     et venit ad socios turba propinqua deos.
scilicet a tumulis et qui periere propinquis
     protinus ad vivos ora referre iuvat,               620
postque tot amissos quicquid de sanguine restat
     aspicere et generis dinumerare gradus.
innocui veniant: procul hinc, procul impius esto
     frater et in partus mater acerba suos,
cui pater est vivax, qui matris digerit annos,               625
     quae premit invisam socrus iniqua nurum.
Tantalidae fratres absint et Iasonis uxor,
     et quae ruricolis semina tosta dedit,
et soror et Procne Tereusque duabus iniquus
     et quicumque suas per scelus auget opes.               630
dis generis date tura boni: Concordia fertur
     illa praecipue mitis adesse die;
et libate dapes, ut, grati pignus honoris,
     nutriat incinctos missa patella Lares.
iamque, ubi suadebit placidos nox umida somnos,               635
     larga precaturi sumite vina manu,
et 'bene vos, bene te, patriae pater, optime Caesar'
     dicite; suffuso sint bona verba mero.

     23. F TER : NP               638a

Nox ubi transierit, solito celebretur honore
     separat indicio qui deus arva suo.
Termine, sive lapis sive es defossus in agro
     stipes, ab antiquis tu quoque numen habes.
te duo diversa domini de parte coronant,
     binaque serta tibi binaque liba ferunt.
ara fit: huc ignem curto fert rustica testo               645
     sumptum de tepidis ipsa colona focis.
ligna senex minuit concisaque construit arte,
     et solida ramos figere pugnat humo;
tum sicco primas inritat cortice flammas;
     stat puer et manibus lata canistra tenet.               650
inde ubi ter fruges medios immisit in ignes,
     porrigit incisos filia parva favos.
vina tenent alii: libantur singula flammis;
     spectant, et linguis candida turba favet.
spargitur et caeso communis Terminus agno,               655
     nec queritur lactans cum sibi porca datur.
conveniunt celebrantque dapes vicinia simplex
     et cantant laudes, Termine sancte, tuas:
'tu populos urbesque et regna ingentia finis:
     omnis erit sine te litigiosus ager.               660
nulla tibi ambitio est, nullo corrumperis auro,
     legitima servas credita rura fide.
si tu signasses olim Thyreatida terram,
     corpora non leto missa trecenta forent,
nec foret Othryades congestis lectus in armis.               665
     o quantum patriae sanguinis ille dedit!
quid, nova cum fierent Capitolia? nempe deorum
     cuncta Iovi cessit turba locumque dedit;
Terminus, ut veteres memorant, inventus in aede
     restitit et magno cum Iove templa tenet.               670
nunc quoque, se supra ne quid nisi sidera cernat,
     exiguum templi tecta foramen habent.
Termine, post illud levitas tibi libera non est:
     qua positus fueris in statione, mane;
nec tu vicino quicquam concede roganti,               675
     ne videare hominem praeposuisse Iovi:
et seu vomeribus seu tu pulsabere rastris,
     clamato "tuus est hic ager, ille tuus".'
est via quae populum Laurentes ducit in agros,
     quondam Dardanio regna petita duci:               680
illa lanigeri pecoris tibi, Termine, fibris
     sacra videt fieri sextus ab Urbe lapis.
gentibus est aliis tellus data limite certo:
     Romanae spatium est Urbis et orbis idem.

     24. G REGIF : N               684a

Nunc mihi dicenda est regis fuga. traxit ab illa
     sextus ab extremo nomina mense dies.
ultima Tarquinius Romanae gentis habebat
     regna, vir iniustus, fortis ad arma tamen.
ceperat hic alias, alias everterat urbes,
     et Gabios turpi fecerat arte suos.               690
namque trium minimus, proles manifesta Superbi,
     in medios hostes nocte silente venit.
nudarant gladios: 'occidite' dixit 'inermem:
     hoc cupiant fratres Tarquiniusque pater,
qui mea crudeli laceravit verbere terga'               695
     (dicere ut hoc posset, verbera passus erat).
luna fuit: spectant iuvenem, gladiosque recondunt,
     tergaque, deducta veste, notata vident:
flent quoque, et ut secum tueatur bella precantur.
     callidus ignaris adnuit ille viris.                700
iamque potens misso genitorem appellat amico,
     perdendi Gabios quod sibi monstret iter.
hortus odoratis suberat cultissimus herbis,
     sectus humum rivo lene sonantis aquae:
illic Tarquinius mandata latentia nati               705
     accipit, et virga lilia summa metit.
nuntius ut rediit decussaque lilia dixit,
     filius 'agnosco iussa parentis' ait.
nec mora, principibus caesis ex urbe Gabina,
     traduntur ducibus moenia nuda suis.               710
ecce, nefas visu, mediis altaribus anguis
     exit et exstinctis ignibus exta rapit.
consulitur Phoebus. sors est ita reddita: 'matri
     qui dederit princeps oscula, victor erit.'
oscula quisque suae matri properata tulerunt,               715
     non intellecto credula turba deo.
Brutus erat stulti sapiens imitator, ut esset
     tutus ab insidiis, dire Superbe, tuis.
ille iacens pronus matri dedit oscula Terrae,
     creditus offenso procubuisse pede.               720
cingitur interea Romanis Ardea signis,
     et patitur longas obsidione moras.
dum vacat et metuunt hostes committere pugnam,
     luditur in castris, otia miles agit.
Tarquinius iuvenis socios dapibusque meroque               725
     accipit; ex illis rege creatus ait:
'dum nos sollicitos pigro tenet Ardea bello,
     nec sinit ad patrios arma referre deos,
ecquid in officio torus est socialis? et ecquid
     coniugibus nostris mutua cura sumus?'               730
quisque suam laudat: studiis certamina crescunt,
     et fervet multo linguaque corque mero.
surgit cui dederat clarum Collatia nomen:
     'non opus est verbis, credite rebus' ait.
'nox superest: tollamur equis Urbemque petamus';               735
     dicta placent, frenis impediuntur equi.
pertulerant dominos. regalia protinus illi
     tecta petunt: custos in fore nullus erat.
ecce nurum regis fusis per colla coronis
     inveniunt posito pervigilare mero.               740
inde cito passu petitur Lucretia, cuius
     ante torum calathi lanaque mollis erat.
lumen ad exiguum famulae data pensa trahebant;
     inter quas tenui sic ait illa sono:
'mittenda est domino (nunc, nunc properate, puellae)               745
     quamprimum nostra facta lacerna manu.
quid tamen auditis (nam plura audire potestis)?
     quantum de bello dicitur esse super?
postmodo victa cades: melioribus, Ardea, restas,
     improba, quae nostros cogis abesse viros.               750
sint tantum reduces. sed enim temerarius ille
     est meus, et stricto qualibet ense ruit.
mens abit et morior, quotiens pugnantis imago
     me subit, et gelidum pectora frigus habet.'
desinit in lacrimas inceptaque fila remisit,               755
     in gremio voltum deposuitque suum.
hoc ipsum decuit: lacrimae decuere pudicam,
     et facies animo dignaque parque fuit.
'pone metum, veni' coniunx ait; illa revixit,
     deque viri collo dulce pependit onus.               760
interea iuvenis furiales regius ignes
     concipit, et caeco raptus amore furit.
forma placet niveusque color flavique capilli
     quique aderat nulla factus ab arte decor:
verba placent et vox et quod corrumpere non est;               765
     quoque minor spes est, hoc magis ille cupit.
iam dederat cantus lucis praenuntius ales,
     cum referunt iuvenes in sua castra pedem.
carpitur attonitos absentis imagine sensus
     ille; recordanti plura magisque placent.               770
sic sedit, sic culta fuit, sic stamina nevit,
     iniectae collo sic iacuere comae,
hos habuit voltus, haec illi verba fuerunt,
     hic color, haec facies, hic decor oris erat.
ut solet a magno fluctus languescere flatu,               775
     sed tamen a vento, qui fuit, unda tumet,
sic, quamvis aberat placitae praesentia formae,
     quem dederat praesens forma, manebat amor.
ardet, et iniusti stimulis agitatus amoris
     comparat indigno vimque metumque toro.               780
'exitus in dubio est: audebimus ultima' dixit:
     'viderit! audentes forsque deusque iuvat.
cepimus audendo Gabios quoque.' talia fatus
     ense latus cinxit tergaque pressit equi.
accipit aerata iuvenem Collatia porta,               785
     condere iam voltus sole parante suos.
hostis ut hospes init penetralia Collatini:
     comiter excipitur; sanguine iunctus erat.
quantum animis erroris inest! parat inscia rerum
     infelix epulas hostibus illa suis.               790
functus erat dapibus: poscunt sua tempora somnum;
     nox erat, et tota lumina nulla domo.
surgit et aurata vagina liberat ensem
     et venit in thalamos, nupta pudica, tuos;
utque torum pressit, 'ferrum, Lucretia, mecum est'               795
     natus ait regis, 'Tarquiniusque loquor.'
illa nihil, neque enim vocem viresque loquendi
     aut aliquid toto pectore mentis habet;
sed tremit, ut quondam stabulis deprensa relictis
     parva sub infesto cum iacet agna lupo.               800
quid faciat? pugnet? vincetur femina pugnans.
     clamet? at in dextra, qui vetet, ensis erat.
effugiat? positis urgentur pectora palmis,
     tum primum externa pectora tacta manu.
instat amans hostis precibus pretioque minisque:               805
     nec prece nec pretio nec movet ille minis.
'nil agis: eripiam' dixit 'per crimina vitam:
     falsus adulterii testis adulter ero:
interimam famulum, cum quo deprensa fereris.'
     succubuit famae victa puella metu.               810
quid, victor, gaudes? haec te victoria perdet.
     heu quanto regnis nox stetit una tuis!
iamque erat orta dies: passis sedet illa capillis,
     ut solet ad nati mater itura rogum,
grandaevumque patrem fido cum coniuge castris               815
     evocat: et posita venit uterque mora.
utque vident habitum, quae luctus causa, requirunt,
     cui paret exsequias, quoque sit icta malo.
illa diu reticet pudibundaque celat amictu
     ora: fluunt lacrimae more perennis aquae.               820
hinc pater, hinc coniunx lacrimas solantur et orant
     indicet et caeco flentque paventque metu.
ter conata loqui ter destitit, ausaque quarto
     non oculos ideo sustulit illa suos.
'hoc quoque Tarquinio debebimus? eloquar' inquit,               825
     'eloquar infelix dedecus ipsa meum?'
quaeque potest, narrat; restabant ultima: flevit,
     et matronales erubuere genae.
dant veniam facto genitor coniunxque coactae:
     'quam' dixit 'veniam vos datis, ipsa nego.'               830
nec mora, celato fixit sua pectora ferro,
     et cadit in patrios sanguinulenta pedes.
tum quoque iam moriens ne non procumbat honeste
     respicit: haec etiam cura cadentis erat.
ecce super corpus, communia damna gementes,               835
     obliti decoris virque paterque iacent.
Brutus adest, tandemque animo sua nomina fallit,
     fixaque semanimi corpore tela rapit,
stillantemque tenens generoso sanguine cultrum
     edidit impavidos ore minante sonos:               840
'per tibi ego hunc iuro fortem castumque cruorem,
     perque tuos manes, qui mihi numen erunt,
Tarquinium profuga poenas cum stirpe daturum.
     iam satis est virtus dissimulata diu.'
illa iacens ad verba oculos sine lumine movit,               845
     visaque concussa dicta probare coma.
fertur in exsequias animi matrona virilis
     et secum lacrimas invidiamque trahit.
volnus inane patet: Brutus clamore Quirites
     concitat et regis facta nefanda refert.               850
Tarquinius cum prole fugit: capit annua consul
     iura: dies regnis illa suprema fuit.
Fallimur, an veris praenuntia venit hirundo,
     nec metuit ne qua versa recurrat hiems?
saepe tamen, Procne, nimium properasse quereris,               855
     virque tuo Tereus frigore laetus erit.

     (25. H C) (26. A EN) 27. B EQVIR : NP (28. C C)               856a

Iamque duae restant noctes de mense secundo,
     Marsque citos iunctis curribus urget equos;
ex vero positum permansit Equirria nomen,
     quae deus in campo prospicit ipse suo.               860
iure venis, Gradive: locum tua tempora poscunt,
     signatusque tuo nomine mensis adest.
venimus in portum libro cum mense peracto.
     naviget hinc alia iam mihi linter aqua.

Ovid

Index

References